مراحل رشد و تکامل از منظر روان شناسی

روان شناسان رشد یا تکوینی (genetic psychologists) و روان شناسان کودک همیشه با این پرسش مواجه بوده اند و هنوز هم این پرسش برای آنها مطرح است که آیا به طور کلی، می توان فراخنای زندگی انسان را به مراحل و مقاطع معین و مشخصی تقسیم کرد؟ و آیا خصایص و ویژگی های رفتاری در هر یک از این مراحل، کاملاً روشن و قطعی هستند؟
در گذشته، روان شناسان مذکور به این دو پرسش، پاسخ مثبت می دادند ولی روان شناسان معاصر غالباً ترجیح می دهند که زندگی و رشد و تکامل رفتار آدمی را به مقاطع و مراحل مشخص طبقه بندی نکنند و «فراخنای زندگی» (life-span) را مورد بحث قرار دهند و از «رشد و تکامل فراخنای زندگی» (life-span development) سخن بگویند. اگرچه بعضی ها در خود همین فراخنای زندگی به مراحلی اشاره می کنند چنانکه مثلاً گلبرگ (Kohlberg, Lawrence) روان شناس معاصر به سه نوع مراحل در فراخنای زندگی اشاره می کند:
1- مراحل مبتنی بر نضج یا بالیدگی.
2- مراحل وابسته به سن، که با نقش های اجتماعی یا تکالیف رشدی تعریف می شوند.
3- مراحل تنظیمی مرتبه ای، که در آن هر مرحله بر مراحل قبلی مبتنی است. البته، شق چهارم این است که اصلاً مراحلی وجود ندارند. رشد و تکامل انسان یک فرایند سلیس و مداوم است که نمی توان آن را به گامها یا مراحل مشخص تقسیم کرد.
روان شناسان گذشته، با وجود اعتقاد به وجود مراحل مشخص در فراخنای زندگی همگی طبقه بندی واحدی را قبول نداشتند که برای نمونه به چند نوع از این طبقه بندیها اشاره می کنیم.

اول. طبقه بندی استانلی هال(1)

این پیشگام روان شناسی رشد و روان شناسی کودک و نوجوان به پنج مرحله در رشد و تکامل آدمی معتقد است از این قرار:

مرحله اول

که از بدو تولد تا پنج سالگی است و در این دوره، توجه کودک بیشتر به این است که غذای لازم را به دست آورد، زیرا این مرحله عمدتاً به نضج اجزای مختلف بدن اختصاص دارد. هال که از افکار و عقاید زیستی داروین متأثر شده بود عقیده داشت که این دوره از زندگی کودک، دوران زندگی بشر اولیه را مجسم می کند که فقط برای حفظ و ادامه حیاتش فعالیت می کرد.

مرحله دوم

که از 4 تا 12 سالگی است و با فعالیت های حرکتی کودک مشخص می شود و او به بازیهایی از قبیل بالا رفتن از درخت، به چنگ آوردن، پنهان شدن، جستجو و گریز ... و امثال آنها می پردازد. این مرحله نیز دوره دوم زندگی انسان را به یاد می آورد و آن دوره شکار و زندگی در جنگل هاست.

مرحله سوم

که از 9 تا 14 سالگی است و در این مرحله، میل به تملک و گردآوری از قبیل: جمع آوری تمبر، عکس و نگاهداری حیوانات ظاهر می شود. این دوره نشانگر دوران سوم زندگی انسان است که به خانه سازی و تربیت حیوانات می پردازد و اشیای اضافه بر ارضای نیازهایش را ذخیره می کند.

مرحله چهارم

که از 14 تا 19 سالگی است و شخص در این دوره می خواهد از چیزهای سودمند موجود در محیط طبیعی خود استفاده کند و به پرورش گیاه علاقه مند می شود و به تغییرات جوی توجه دارد. این مرحله نیز نشانگر چهارمین دوران زندگی انسان است که اهمیت زمین داری و استفاده از محصولات زمینی را در می یابد و به همین منظور ناچار می شود به دگرگونی های جوّی توجه کند.

مرحله پنجم

که از 18 سالگی به بعد است و در این دوره، نوجوان به مبادله منافع و داد و ستد متمایل می شود که نشانگر مرحله پنجم زندگی است که از کشاورزی و زمین داری به تجارت و سفرهای تجاری منتقل می شود.
چنانکه ملاحظه می کنیم این طبقه بندی هر چند در بعضی موارد درست به نظر می رسد لکن یک تقسیم نظری و خیالی است و هیچ گونه جنبه آزمایشی ندارد.

دوم. طبقه بندی دانشمندان تعلیم و تربیت

متخصصان آموزش و پرورش به این امر توجه دارند که فرصت های مناسبی برای زندگی سالم هر فرد در هر یک از مراحل رشد و نمو فراهم آورند به طوری که او بتواند استعدادهایش را ظاهر سازد و پرورش دهد بنابراین، برنامه ها و خط مشی های خاصی را برای هر یک از دوره های رشد و تکامل پیشنهاد می کنند. این دانشمندان دوران زندگی را به مراحل زیر طبقه بندی می کنند:
1- مرحله شیرخوارگی از تولد تقریباً تا 2 سالگی.
2- مرحله دایگی یا پرستاری میان 2 و 5 سالگی است که کودک می توان تحت پرستاری شخص دیگری قرار بگیرد.
3- مرحله کودکستانی میان 5 و 7 سالگی است که فرصت بازی کودک با همسالانش می باشد و به تدریج برای یادگیری خواندن، نوشتن، موسیقی و داستان آماده می شود.
4- مرحله دبستانی که از 6 تا 12 سالگی است که مانند مرحله قبل، پسر و دختر می توانند با هم در مدرسه گرد آیند چون هنوز تغییرات جنسی آغاز نشده اند.
5- مرحله دبیرستانی (دوره اول) که از 12 یا 15 سالگی است و در این دوره، امیال و استعدادهای خاص فرد ظاهر می شوند.
6- مرحله دبیرستانی (دوره دوم) که از 15 تا 18 سالگی است و مرحله آغاز تخصص و تکمیل معلومات عمومی می باشد.
7- مرحله دانشگاهی که از 18 تا 22 سالگی است و شخص در این دوره راه تخصص در مطالعه را پیش می گیرد.
8- مرحله بعد از تحصیل که دوران تشکیل خانواده و تولید می باشد.
چنانکه ملاحظه می شود حدود این مراحل برحسب سیاست آموزش و پرورش هر کشور فرق می کند چنانکه مثلاً در نظام آموزشی کشور ما فعلاً به ترتیب زیر است:
1- مرحله کودکستانی از 3 تا 5 یا 6 سالگی.
2- مرحله تعلیمات عمومی:
الف- دوره اول (دبستان یا ابتدایی) از 6 تا 11 سالگی.
ب- دوره دوم (راهنمایی تحصیلی) از 12 تا 14 سالگی.
3- مرحله تعلیمات متوسطه از 15 تا 18 سالگی.
4- مرحله دانشگاهی از 18 سالگی به بعد.

سوم. طبقه بندی فیزیولوژیست ها

فیزیولوژیست ها (دانشمندان وظایف اعضا) مراحل رشد انسان را بر پایه مظاهر عضوی تقسیم می کنند به ترتیب زیر:
1- دوران کودکی:
الف- مرحله پیش از تولد از هنگام باروری نطفه تا تولد که تقریباً 280 روز است.
ب- مرحله پس از تولد که خود به سه مرحله تقسیم می شود:
- مرحله گهواره تا وقتی که بچه بتواند بایستد.
- مرحله کودکی اولیه تا 6 یا 7 سالگی.
- مرحله کودکی ثانویه از 7 تا 12 سالگی.
2- مرحله نوجوانی از 12 تا 14 یا 15 سالگی در پسران و 11 تا 13 سالگی در دختران.
3- مرحله بلوغ:
الف- بلوغ اولیه یا ابتدایی که تا 16 یا 17 سالگی ادامه دارد.
ب- بلوغ بعدی که در دختران در 18 سالگی و در پسران در حدود 20 سالگی انجام می گیرد.
4- مرحله سالمندی یا کهولت (پیری)

چهارم. طبقه بندی هدفیلد(2)

این استاد بهداشت روانی مراحل رشد و تکامل را به صورت زیر تقسیم و هر مرحله ای را با خاصیتی مشخص می کند:
1- مرحله شیرخوارگی از تولد تا پایان یک سالگی.
2- مرحله خودمداری یا توجه به خویشتن از یک تا 5 /2 سالگی.
3- مرحله تنظیم شخصیت از 5 /2 تا 4 سالگی.
4- مرحله استقلال از 4 تا 6 سالگی.
5- مرحله شخص ابتدایی از 7 تا 12 سالگی.
6- مرحله بلوغ از 12 تا 15 سالگی.
7- مرحله نوجوانی از 15 تا 18 سالگی.
8- مرحله رشیدی و تشکیل خانواده از 18 تا 30 سالگی.
9- مرحله قدرت و تولید نسل از 30 تا 50 سالگی.
10- مرحله فلسفی از 50 تا 70 سالگی.
11- مرحله کهولت و پیری از 70 سالگی به بعد.

پنجم. طبقه بندی دانشمندان اجتماعی

این دانشمندان، مراحل رشد و تکامل را بر اساس روابط اجتماعی و میزان گسترش محدوده این روابط تقسیم می کنند زیرا تعداد این روابط غالباً با سن فرد متناسب است و این گسترش را می توان در بازی کودکان مشاهده کرد. به همین سبب، دانشمندان علوم اجتماعی بازی کودکان را مورد مطالعه قرار می دهند و دوران رشد و نمو را بر پایه بازیهای کودکان به قرار زیر طبقه بندی می کنند:
1- مرحله بازی با خویشتن، در این دوره کودک به تنهایی بازی می کند و کسی را در بازی با خود شرکت نمی دهد.
2- مرحله بازی انفرادی، هنگامی است که کودک با دیگران بازی می کند ولی فردیت خود را نگه می دارد تا از ایشان ممتاز باشد.
3- مرحله بازی گروهی، که در این دوره به بازیهای دسته جمعی علاقه مند می شود و نفع گروه را بر نفع شخصی ترجیح می دهد.

ششم. طبقه بندی گزل(3)

این روان شناس معروف نیز دوران رشد و تکامل انسان را بر اساس تحصیل مدرسه ای به قرار زیر تقسیم می کند:
1- دوره پیش از مدرسه.
2- دوره دبستانی.
3- دوره دبیرستانی.
4- دوره پیش از سالمندی.

هفتم. طبقه بندی ساندستروم

ساندستروم روان شناس سوئدی دقیق تر از سایر روان شناسان به طبقه بندی مراحل رشد و تکامل پرداخته است با اعتراف خودش به اینکه این طبقه بندی تا حدودی جنبه اختیاری دارد. طبقه بندی وی به قرار زیر است:
1- مرحله نوزادی از تولد تا 4 هفتگی.
2- مرحله بچگی اولیه از 4 هفتگی تا یک سالگی.
3- مرحله کودکی اولیه از 1 تا 6 سالگی.
4- مرحله کودکی میانه از 6 تا 10 سالگی.
5- مرحله کودکی بعدی از 10 تا 5 /13 سالگی.
6- مرحله بلوغ: دختران 13 سالگی- پسران 14 سالگی.
7- مرحله نوجوانی نخستین از 5 /13 تا 16 سالگی.
8- مرحله نوجوانی ثانوی یا بعدی از 16 تا 20 سالگی.
روان شناسان در عین تأکید روی وحدت چرخه ی زندگی به منظور تنظیم و شناخت آن، مراحل زیر را برای رشد و تکامل نام می برند:

پیش از تولد

از زمان لقاح تا تولد. در این دوره، بیشترین نمو انجام می گیرد و از یک سلول، یک فرد کامل با یک مغز و قابلیت های رفتاری ساخته می شود و این مرحله تقریباً 9 ماه طول می کشد.

نوباوگی (infancy)

از هنگام تولد تا 18 یا 24 ماهگی. زمانی است که فرد بیشترین وابستگی را به بزرگسالان دارد. اکثر فعالیت های روان شناختی از قبیل زبان، تفکر نمادی، هماهنگی حسی حرکتی و یادگیری اجتماعی در این مرحله آغاز می شوند.

کودکی اولیه

از پایان نوباوگی تا حدود 5 یا 6 سالگی. در این مرحله کودک برای تحصیلات رسمی آماده می شود. سالهای کودکی اولیه را گاهی سالهای پیش دبستانی می نامند. در این دوره کودک یاد می گیرد که بسیار خودکفا باشد و از خودش مراقبت کند، مهارت های خواندن رسمی را رشد و گسترش دهد و ساعات زیادی را در بازی با همسالان صرف کند.

کودکی میانی و ثانویّه

از حدود 6 تا 11 سالگی، که تقریباً سالهای مدرسه ابتدایی یا دبستانی به شمار می رود، در این مرحله کودک در مهارت های اساسی خواندن، نوشتن و حساب کردن مسلط می شود. به کشف و شناخت دنیای اطرافش علاقه مند می شود و کنترل شخصی او افزایش می یابد.

نوجوانی

مرحله انتقال از کودکی به بزرگسالی است که تقریباً از 10-12 سالگی تا پایان 18-22 سالگی ادامه دارد. نوجوانی با تغییر سریع بدنی آغاز می شود، خصایص جنسی او ظاهر می شوند و نوجوان دوران استقلال از والدین را شروع می کند. تفکر او بسیار منطقی، انتزاعی و آرمانی است. بیشتر اوقاتش را در خارج از خانواده صرف می کند.

بزرگسالی اوّلیه

از سالهای 20 تا سالهای 35 است. زمان استقلال کامل شخصی و اقتصادی است، مرحله انتخاب شُغل است و غالباً دوره ی انتخاب همسر و تشکیل خانواده مستقل و بچه دار شدن است.

بزرگسالی میانی

از 35 تا 40 سالگی و از 45 تا 65 سالگی را در برمی گیرد. دوران گسترش روابط و مسئولیت های اجتماعی است؛ کمک به نوجوانان که بزرگسالان خوشبخت و مسئول بار آیند؛ سازگاری یا کنار آمدن با تغییرات فیزیولوژیک میان سالی؛ و دست یافتن به رضایت خاطر شغلی.

بزرگسالی بعدی

از 60 تا 70 سالگی و تا مرگ را شامل می شود. دوران سازگاری با کاهش نیرو و سلامت و بازنشستگی و کاهش درآمد است.
به طورکلی، طبقه بندی های مذکور را می توان در نمودار زیر خلاصه کرد:
روان شناسان معاصر از تقسیم زندگی و رشد و تکامل به مراحل و مقاطع به دلایل زیر خودداری می کنند:

1. پیوستگی شدید مراحل رشد و نمو

مراحل رشد و نمو و تکامل انسان چنان به یکدیگر بستگی دارند که وضع هر کدام از آنها کاملاً در وضع دیگری مؤثر است. به بیان دیگر، هر مرحله از رشد و تکامل، مقدمه و پایه مراحل بعد و نتیجه مراحل قبل می باشد.

2. وحدت حیات انسان

زندگی انسان دارای وحدت کامل است و رشد و تکامل در تمام دوران زندگی ادامه دارد و تقسیم آن به مراحل یا مقاطع معین از نظر علمی درست نیست و طبعاً جنبه شخصی خواهد داشت.

3.اشتباه مربیان

ممکن است این طبقه بندی ها سبب شوند که معلمان و مربیان (والدین) از تأثیر رفتار خویش در مراحل دیگر رشد و تکامل کودکان غافل باشند و یا به تربیت در یک مرحله بیش از سایر مراحل اهمیت دهند و یا از تأثیر ویژگی های رفتاری در یک مرحله در رفتارهای بعدی کودک غفلت کنند.
بنابراین، در بحث از خصایص رفتاری کودک باید به نکات زیر توجه کنیم:
الف- این بحث تنها برای آسان ساختن مطالعه و شناخت کودک انجام می گیرد وگرنه تقسیم دقیق و قطعی زمانی رشد و تکامل، غیرممکن و نادرست است.
ب- این خصایص، ممکن است در همه کودکان صادق نباشند یعنی عده ای از کودکان را مشاهده کنیم که همه این خصایص را نداشته باشند.
پ- بین جنبه های بدنی، عقلی، عاطفی و اجتماعی رشد و تکامل، جدایی وجود ندارد و کاملاً به هم مربوطند مثلاً چگونگی رشد و نمو بدنی یک فرد در کیفیت رشد عقلی و عاطفی و اجتماعی او مؤثر است و وضع رشد هر یک از اینها نیز در رشد و نمو بدنی فرد تأثیر دارد.

پی نوشت ها :

1- G. Stanley Hall (1844-1924) از پیشگامان روان شناسی ژنتیک در امریکاست که به رشد و نمو طبیعی انسان اهمیت بیشتری قایل بود. آثار معروفش عبارتند از: محتویات ذهن کودک، نوجوانی، مسائل تربیتی، اخلاق معیار عالی زندگی و سلوک و زندگی و اعترافات یک روان شناس.
2. J.A. Hadfield
3- Arnold Lucius Gesell: (1880-1961) روان شناس کودک در امریکا به سبب آزمایش های متعددش برای تعیین هنجارهای (نورم ها) رشد کودک شهرت جهانی دارد. از جمله آثار او عبارتند از: بچگی و نمو، انسان، پنج سال نخست زندگی و بچه و کودک در فرهنگ امروز.
منبع مقاله :
شعاری نژاد، علی اکبر؛ (1385)، روان شناسی رشد، تهران: نشر اطلاعات، چاپ نوزدهم 1388